Heilige melk en aardse zaken: “Moedermelk belooft reinheid – ooit van zonde, nu als bescherming tegen ziekte”

Zij is de belichaming van zuiverheid en kuisheid. Niettemin wordt de Heilige Maagd Maria op veel oude schilderijen afgebeeld met ontblote borst en terwijl ze haar zoon Jezus de borst geeft. Hoe past dit in elkaar? Deze vraag verontrustte historica Tiziana Bonetti zozeer dat ze er een proefschrift over schreef. Het verschijnt volgende maand als boek: "Heilige Melk en Aardse Zaken" (Schwabe-Verlag Basel, 48 frank). Het rijk geïllustreerde werk onderzoekt de geschiedenis van de zogenaamde "Mariamelk", die samen met het bloed van Christus lange tijd als een van de meest begeerde relikwieën werd beschouwd. Borstvoeding en moedermelk spelen ook een rol in Bonetti's privéleven. Ze is moeder van drie kinderen en is onlangs bevallen van een tweeling.

Mevrouw Bonetti, de melk van de Maagd Maria was in de middeleeuwen een gewild wondermiddel. Waar en hoe aanbaden gelovigen de melk van Maria?

De beste plek hiervoor was de Melkgrot in Bethlehem, die nog steeds door Franciscanen wordt beheerd. Volgens de legende gaf Maria daar de pasgeboren Jezus borstvoeding tijdens haar vlucht naar Egypte en morste een druppel melk, waardoor de grot wit werd. Sinds de middeleeuwen wordt de vochtige kalk die van de muur schraapte en van het plafond druppelde, beschouwd als heilig melkpoeder. Pelgrims namen de relikwie mee naar huis. De kerk zorgde er ook voor dat Maria's melk werd verspreid.

Was het relikwie ook wijdverspreid in Zwitserland?

Ik ken geen enkele kerk in dit land die Mariamelk in bezit had, maar er zijn wel gedocumenteerde vermeldingen van in Walsingham in Engeland, Genua, Rome, Venetië, Parijs en andere steden. Vaak werd de heilige melk op het altaar gepresenteerd in een doorzichtig vat, versierd met edelstenen. Een centrum van de cultus was het dorp Montevarchi in Toscane. De broederschap "Fraternita del Latte", die de melkcultus ijverig in stand hield, werd er rijk van. Dankzij gulle donaties bezat ze talloze eigendommen. Het Melkfeest wordt daar nog steeds gevierd.

Wat hoopten mensen te bereiken door de melk te aanbidden of zelfs maar aan te raken?

In wezen beloofde Maria's melk reiniging van zonden. Degenen die de relikwie aanbaden of kusten, betaalden ervoor of doneerden geld in de hoop minder tijd in het vagevuur te hoeven doorbrengen voordat ze de hemel konden betreden. Maria's zuiverheid, zoals theologen beweerden, vormde de basis voor de aflatenhandel. Met de melk kochten mensen hun vrijheid – net zoals ze vandaag de dag betalen voor emissievrije vluchten om met een zuiver geweten te vliegen. De handel werd echter al in de Middeleeuwen bekritiseerd, zelfs vóór de Reformatie. Sint Bernardinus van Siena zei dat zelfs honderd koeien niet zoveel melk konden produceren als Maria zou hebben geproduceerd.

Maar de heilige melk had ook genezende krachten.

Zeker! Maria's melk was, naast het bloed van Christus, het ultieme superrelikwie, dat zelfs terminaal zieken kon genezen. In acute gevallen werd het geconsumeerd: het kalkpoeder werd opgelost in water of tot koeken gebakken. Dit gebeurde vooral door vrouwen die niet genoeg melk hadden om borstvoeding te geven of die hoopten op een bevalling zonder complicaties. Ook mannen hadden baat bij de melk: volgens de legende sprenkelde Maria een paar druppels van haar melk op het voorhoofd van Sint-Bernardus van Clairvaux, die doodsbang was dat zijn stem hem tijdens het preken in de steek zou laten. Met succes, uiteraard.

Borstvoeding werd lang als een minderwaardige activiteit beschouwd, en edelvrouwen delegeerden de taak aan minnen. De zogende Maria daarentegen belichaamde een populair ideaal. Hoe verklaart u dit contrast?

Intellectuelen uit de late middeleeuwen en de humanistische beweging, zoals Konrad von Megenberg en Erasmus van Rotterdam, bepleitten borstvoeding voor alle vrouwen. Het werd een symbool van naastenliefde. Omdat de Moeder Gods nederig haar borst aan haar zoon aanbood, was elke moeder verplicht hetzelfde te doen. Intellectuelen verwierpen de diensten van sociaal inferieure minnen, met het argument dat zij baby's slechts geitenmelk zouden geven of zelfs hun eigen slechte karaktereigenschappen met hun melk zouden inboezemen. Ik zie deze vroege borstvoedingscultus als de eerste pogingen om vrouwen naar de huiselijke sfeer te verbannen onder het voorwendsel van het ideaal van moederschap. Dit bracht vrouwen in een dilemma: volgens de theologische leer werd Maria als volmaakt beschouwd omdat ze zonder zonde en zonder seks zwanger werd. Zij belichaamde het paradoxale dubbele ideaal van moederschap en maagdelijkheid. Geen enkele vrouw kon hieraan tippen.

Waarom was de melk van Maria beladen met zoveel heilige kracht?

Ik vraag me dat ook af, want theologisch gezien is de vloeistof zeer problematisch. Zelfs vóór het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis, dat in 1854 door het Vaticaan werd afgekondigd, verklaarden talloze geestelijken Maria vrij van de erfzonde omdat zij, net als haar zoon, zonder seks was verwekt. Dit betekende dat ze helemaal geen melk kon hebben geproduceerd, omdat melk werd beschouwd als getransformeerd menstruatiebloed, en menstruatie op haar beurt werd beschouwd als een gevolg van de erfzonde.

Maria die borstvoeding geeft, is op veel schilderijen te zien – compleet met blote borsten en een straal melk. Deze afbeeldingen hebben een erotisch effect. Wat zeiden de anti-genotstheologen hierover?

We weten niet of de borst van "Maria lactans", de zogende Maagd Maria, door gewone mensen als erotisch of zelfs seksueel werd ervaren. Maar met name de hervormers wilden niets meer te maken hebben met Maria's melk en borsten. Zwingli noemde de afbeeldingen "hoerachtig", Luther ontkende Maria haar bovennatuurlijke krachten en beweerde dat alleen Jezus zondaars kon vergeven. En rond 1610 liet kardinaal Carlo Borromeo tralies plaatsen voor een fresco van een ontblote Maagd Maria om het effect ervan te dempen. Kunstenaars reageerden met trucs: ze bedekten de borst van de zogende moeder of plaatsten Maria in een genotloos paradijs, waar de borst inherent zondeloos is.

Tegenwoordig wordt moedermelk beschouwd als een superfood dat baby's weerbaar maakt tegen allerlei ziekten. Ziet u hier een religieuze ondertoon in?

Nee, eerder antifeminisme, vandaag de dag net als toen. Een vrouw die geen borstvoeding geeft omdat ze zich niet wil onderwerpen aan de voedingscyclus of de vorm van haar borsten niet wil verpesten, wordt al snel bestempeld als een slechte moeder. En een moeder die wél borstvoeding geeft, brengt veel tijd thuis door of met haar borstkolf in een donker hoekje. Borstvoeding wordt geromantiseerd, bijvoorbeeld door de nieuwe "tradwives", die vrouwelijkheid koppelen aan huiselijkheid. Het is dan ook passend dat de blote borst, die voor feministen symbool staat voor zelfbeschikking en seksuele emancipatie, vandaag de dag weer taboe is. Instagram censureert vrouwelijke tepels. De middeleeuwen waren in dit opzicht toleranter.

Je bent onlangs bevallen van een tweeling. Geef je borstvoeding?

Ja, maar ik kolf vooral melk, en dat is heel vermoeiend. Ik produceer momenteel meer dan 1,5 liter melk per dag. Zodra de ene baby klaar is met drinken, begint de andere weer opnieuw. En mijn dochter van twee is constant jaloers.

Waarom geef je borstvoeding?

Het is ambivalent. Ik doe het om de band met mijn baby's te versterken en voor hun gezondheid, zodat ze mijn antistoffen binnenkrijgen en minder snel ziek worden. Tenminste, dat zegt de medische wetenschap waar ik op vertrouw. Als ik er zeker van was dat melkpoeder net zo gezond was als mijn eigen melk, zou ik waarschijnlijk minder borstvoeding geven.

Wat vind je van moeders die borstvoeding geven en hun melk gebruiken voor zondagse vlechtjes voor hun gezin of zelfs gasten?

Als ze genoeg melk hebben, waarom niet? Mensen maken een punt van een paar druppels moedermelk, maar niemand maakt zich druk om industrieel en gedwongen geproduceerde dierlijke melk. Toen ik mijn eerste kind kreeg, produceerden mijn borsten veel te veel melk. Eerst wilde ik het aan ziekenhuizen doneren, maar ze weigerden omdat ik niet kon bewijzen dat mijn melk geen schadelijke stoffen bevatte. Toen wilde ik het aan de broer van mijn partner geven, die een boerderij in Ticino runt – voor zijn kinderen. Als wij dierlijke melk drinken, waarom zouden ze die van ons dan niet opeten? Maar het transporteren ervan zou te ingewikkeld zijn geweest. Uiteindelijk gaf ik mijn melk aan de veganistische performancekunstenaar Daniel Hellmann, ingevroren in een plastic zak, voor de gasten in zijn talkshow.

Er is ook een commerciële hype rond moedermelk.

Ja, in de horeca: cappuccino of kaas gemaakt met moedermelk. Dat is marketing: je trekt de aandacht met melk en doet er goede zaken mee, net als in de middeleeuwen. Moedermelk belooft nog steeds reinheid, maar niet meer tegen zonden zoals vroeger, maar nu als bescherming tegen ziekten waaraan men nog niet lijdt.